Poetry
Poem by Shamal
કોણ પૃથ્વીથી પ્રૌઢ? કોણ અણુથી નાનો?
કોણ પવનથી પહેલ? કોણ દેવોથી દાનો?
કોણ ઇન્દુથી વિમળ? કોણ અગ્નિથી તાતો?
પયથી ઉજ્જવળ કોણ? કોણ મદિરાથી માતો?
વળી કવણ એજ તરણિ થકી? કોણ શર્કરાથી ગળી?
કવિ શામળ કહે ઉત્તર લખો, તો તો પહોંચે મન રળી.
કવણ તરણથી તુચ્છ? કવણ મણિથી છે મોંઘો?
સ્વર્ગથી શોભે કવણ? કવણ કુશકાથી સોંઘો?
કવણ બરાસથી બહેક? કવણ કાજળથી કાળો?
કવણ લોહથી કઠણ? કવણ બાળકથી બાળો?
વળી કવણ વીંછીથી વેદના? કવણ સર્વથી છે ગળી?
શામળ મેલું શું મેશથી? કહો તો પહોંચે મન રળી.
મહીથી મોટું દાન, અણુથી લોભી નાનો;
પવનથી પહેલું મન, વિવેક દેવોથી દાનો;
ચંદ્રથી નિર્મળ ક્ષમા, ક્રોધ અગ્નિથી તાતો;
દૂધથી ઊજળો યશ, અમલ મદિરાથી માતો;
છે તેજ તરણિથી નેત્રનું, ગરજ સાકરથી ગળી;
શામળ કહે ઉત્તર લખ્યો; પહોંચી તેની મન રળી.
તૃણથી જાચક તુચ્છ, મણિથી સદ્ગુણ મોંઘો;
કીર્તિ બરાસથી બહેક, કપૂત કાજળથી કાળો;
સૂમ લોહથી કઠણ, અજ્ઞ બાળકથી બાળો;
દુર્વચન વીંછીથી વેદના, મિષ્ટ વાણી સહુથી ગળી;
છે કલંક મેલું મેશથી, પહોંચી તેની મન રળી.
~ શામળ
Interpretation by Shri Tushar Shukla (In Gujarati)
૧૮મી સદીના સર્જકો ને આપણે જાણ્યા માણ્યા પ્રમાણ્યા. મેં આરંભે જ કહ્યું છે તેમ આ યાત્રામાં ક્યારેક વિહંગાવલોકન, એટલેકે આકાશમાં ઉડતાં પંખી (વિહંગ) દ્વારા થતું પૃથ્વીનું અલપઝલપ અવલોકન, તો ક્યાંક વળી વનકેસરી સિંહની જેમ થતું સિંહાવલોકન પણ થશે. ક્યારેક રાજમાર્ગ પર આવતાં દેવસ્થાનોને રસ્તે પસાર થતાં જે રીતે વંદના થાય એવું ય કરવું પડે. ક્યાંક વળી રોકાઇને ગિણું નિરીક્ષણ થાય તો ક્યાંક વળી અટકીને પૂજા-અર્ચના ય થાય. હેતુ કોઇને ય વધતા-ઓછા આંકવાનો નથી. હોય જ નહિ. હોઇ શકે પણ નહિ. હેતુ તો આ સૌની રચનાઓને યાદ કરવાનો. એના સ્વદને મમળાવવાનો છે. આ અઢારમી સદીની વાત કરતાં કરતાં આપણે શામળ પાસે અટકેલાં.
પદ્યવાર્તાનું રૂપ શામળ પછી આટલું ધ્યાન ખેંચે તેમ નથી મંડાયું. જે તે સમયે જનસાધારણનાં મનરંજન માટેના સાધનો ઓછા હતા. આખ્યાન કે કથા સાંભળવા લોક ભેગું થતું કે લોકગીત-સંગીતના સથવારે લોકનૃત્ય થતાં – જે શ્રમહારી પણ હતાં. ક્યાંક આખી રાત ચાલતાં ભજનો સમાજને જાગૃત કરતાં. પ્રહર પ્રમાણે ગવાતાં આ ભજનોના ઢાળ અને વિષયવસ્તુ પણ નિશ્ચિત હતા. આજે શાસ્ત્રીય રાગના ગાવાના જે નિયમો છે તેવું જ કૈંક! અને જાણકાર ભજનિકો આજે પણ એને અનુસરે છે. પ્યાલા-કટારી જેવા વૈવિધ્યથી આપણી આ ભજન પરંપરા સમૃધ્ધ છે. પણ એ વિશે વળી ક્યારેક વાત.
પણ, આ લેખમાળા સંદર્ભે ઘરકામ કરતી વખતે જનસાધારણને મનરંજન કરાવતી વાર્તાઓની વાત યાદ આવી. કેટ કેટલી વાર્તાઓ! સિંહાસન બત્રીસી, વેતાળ પચીશી, સૂડાવોકારી. લોકો આ વાર્તાઓ સાંભળવી પસંદ કરતા.
આ વાર્તા કથનમાં શામળની પદ્યવાર્તાઓ ધ્યાન ખેંચે છે. ગઇ કડીમાં આપણે શામળની એક રચના જોઇ. “કોણ જાગે” એનો જવાબ આપતા શામળ સૂચિ આપે છે અને એમનો શ્રોતા એની સાથે સંમત થાય છે. શ્રોતાનો હોંકારો, અનુરૂપ પ્રતિસાદ એ વાર્તા માટે અગત્યનો છે.
આથી આજે શામળની જ અન્ય એક રચનાની થોડીક કડીઓ યાદ કરીએ. આ કડીઓ યાદ કરવાનું કારણ એ કે, આપણે સુપ્રસિધ્ધ ભજનિક શ્રી અનુપ જલોટાજી દ્વારા ગવાતી એ પંક્તિઓથી પરિચિત છીએ. જલ સે પતલા કૌન હૈ…? – આ શૈલીમાં કવિ પહેલા સવાલ ઉભા કરે છે અને પછી પોતે જ શ્રોતાઓને એના જવાબ આપે છે. આવું જે એક કાવ્ય “કોણ?” શામળ પાસેથી ય મળ્યું છે. એમાં એમણે પણ આ “કોણ?” એ અંગેના પ્રશ્નો કર્યા છે. કૈંક અંશે ઉખાણાની જેમ શ્રોતાઓને વિચારમાં મૂકતા આ સવાલો રસપ્રદ છે. ને એટલા જ સચોટ એના જવાબો પણ છે.
ઉદાહરણ તરીકે સવાલ “કવણ (કોણ) વીંછીથી વેદના? કવણ સર્વથી ગળી?”
એનો ઉત્તર “દુર્વચન વીંછીથી વેદના, મિષ્ટવાણી સહુથી ગળી!”
આવો, આજે આપણા પોતાના આ કવિના સવાલો સાંભળી જાતે જવાબ શોધીએ. (ન આવડે તો કવિ છે જ!)
