દિલમાં દીવો કરો રે… / dil ma divo karo re

Interpretation by Shri Tushar Shukla (In Gujarati)

ગુજરાતી કવિતાની કેડીએ ચાલવું કે ગગનમાં ઊડીને વિહંગાવલોકન કરવું એની દ્વિધા રહે છે. નરસિંહ મહેતાથી આરંભાયેલી આપણી યાત્રા દયારામ સુધી આવી પહોંચી છે. ત્યારે આ હરોળમાં એમની અભિવ્યક્તિઓ લોકોક્તિ બની રહી છે. એવા કેટલાક સર્જકોને ય આજે યાદ કરીએ.

કવિ ભાણદાસ આદ્યશક્તિના ઉપાસક. એમણે લખેલી ગરબી એક સમય ખૂબ ગવાતી. “ગરબી” અને “ગરબો” એ બંનેને નર્તનની રીતે જૂદાં પાડવાં હોય તો ગરબી પુરુષો રમે અને ગરબો સ્ત્રીઓ ઘૂમે. આ ઉપરાંત, ગરબી એટલે જેની આસ-પાસ ગરબે રમાય એ, માતાનું સ્થાપન. ભાણદાસની આ ગરબી યાદ કરીએ.

ગગન મંડળની ગાગરડી, ગુણ ગરબી રે,

તેણિ રમિ ભવાની રાસ, ગાઉં ગુણ ગરબી રે.

જો ગરબે રમનાર જગત જનની હોય તો એનો ગરબો કેવો ભવ્ય અને વિરાટ હોય એનું વર્ણન એમાં છે.

ગરબો ગુજરાતની ઓળખ છે. એમાં મુખ્યત્વે શક્તિની આરાધના ગવાય છે. એવા પરમ આરાધક એટલે વલ્લભ ભટ્ટ. આજ પર્યંત એમનાં અનેક ગરબા ગવાય છે. “ભટ્ટ વલ્લભ”નું નામાચરણ એમાં આવે. કવિએ માતાજીનાં સ્વર અને શક્તિનાં વર્ણનના અનેક ગરબા લખ્યા છે. પણ એમાં ય સર્વોચ્ચ સ્થાને બીરાજતો “આનંદનો ગરબો”-

“આજ મુને આનંદ વાધ્યો અતિ ઘણો માં,

ગાવા ગરબા છંદ બહુચર માત તણાં માં” – આ ગરબો એના લય, નાદ, વૈભવ અને ચિંતન-દર્શનને કારણે અનન્ય છે.

એક કવિ નામે થ‍ઇ ગયા. એમનું એક કાવ્ય એની આ આરંભની પંક્તિ અમર બની છે. “દિલમાં દીવો કરો”. એમાં કવિ કહે છે:

સાચા દિલનો દીવો જ્યારે થાશે, ત્યારે અંધારુ સૌ મટી જાશે;

પછી બ્રહમ્લોક તો ઓળખાશે રે, દિલમાં દીવો કરો રે.

આવો જ એક સમજણનો દીવો રવિ સાહેબે પણ પ્રગટાવ્યો છે. “દલ દરિયામાં અખંડ દીવો.” – પણ આ દીવાની જ્યોત તો કોઇ સદ્‍ગુરુ ઓળખાવે! કવિ કહે છે. “ભ્રાંતિના ભોચ્યા ભવોભવ ભૂલા, સતગુરુ વિના તાળાં કોણ ખોલે?” રવિ-ભાણ સંપ્રદાયના એક કવિ મોરાર સાહેબ – એમણે પ્રેમલક્ષણા ભક્તિનો રસ પીધો ને પાયો : “મારું ચિતલડું ચોરાયેલ રે, મારું મનડું વીંધાયેલ રે, કોડીલા વર કાન સેં”. કૃષ્ણભક્તિનો આ દોર જીવણદાસે તો ‘દાસી જીવણ” રૂપે અદ્‍ભૂત ગૂંથ્યો છે.

એમની અનેક રચનાઓ આજે પણ આપણા પ્રસિદ્ધ ભજનિકોના કંઠે ગવાતી રહી છે. મધ્યકાળમાં ભક્તિસુધારસપાન કરાવતા કવિ પ્રીતમ તો પોતાની જીભને મીઠો ઠપકો આપતા ગાય છે : “જીભલડી રે, તને હરિગુણ ગાતાં આટલું આળસ ક્યાંથી?” – યાદ છે ને આજ કવિની રચના, જે આશ્રમ ભજનાવલીમાં ય સ્થાન પામી છે!

હરિનો મારગ છે શૂરાનો, નહિ કાયરનું કામ જોને.

પરથમ પહેલું મસ્તક મુકી, વળતી લેવું નામ જોને.