Jhaghdo Lochan manno / ઝઘડો લોચનમનનો !

Interpretation by Shri Tushar Shukla (in Gujarati)

આપણી કવિતા ભક્તિ અને જ્ઞાનમાર્ગની રચનાઓથી સમૃદ્ધ છે. કેટલી બધી કાવ્યપંક્તિઓ આપણાં સ્મરણમાં આવે છે! “અનુભવીને એકલું આનંદમાં રહેવું” (મૂળદાસ), “દિલમાં દીવો કરો” (રણછોડ), “મેરુ તો ડગે પણ જેના મન ના ડગે” (ગંગાસતી), “હરીનો મારગ છે શૂરાનો” (પ્રીતમ), “તરણા ઓથે ડુંગર રે” (ધીરો), “શાંતિ પમાડે તેને સંત કહીએ” (બાપુ ગાયકવાડ), “પ્રાણિયા, ભજી લે ને કિરતાર, આ તો સપનું છે સંસાર” (ભોજો), “ત્યાગ ન ટકે વૈરાગ્ય વિના” (નિષ્કુળાનંદ), “શિર સાટે નટવરને વરીએ” (બ્રહ્માનંદ)… આવી જ એક પંક્તિ છે ”શ્યામ રંગ સમીપે ન જાવું” એના કવિ છે, દયારામ. દયારામે પણ વ્રજ-હિંદી અને ગુજરાતીમાં પદ લખ્યાં છે. એમની કવિતા શૃગાંરરસ પ્રધાન છે. દયારામ પરમ કૃષ્ણભક્ત છે. એમણે ગોપીભાવે કૃષ્ણલીલા ગાઇ છે. “દાસ દ્યો” “દયાના પ્રીતમ” સાથે ગોઠડી માંડતા રહે છે. એનો વિશ્વાસ તો જુઓ! “ચિત્ત તું શીદને ચિંતા ધરે, કૃષ્ણને કરવું હોય તે કરે” – ગુજરાતી ગીત કવિતાને સમૃદ્ધ કરતા દયારામની આ રચના માણીએ.

કવિએ લોચન (આંખ) અને મન વચ્ચે ઝઘડો કલ્પ્યો છે. ને ઝઘડાનું કારણ છે : પ્રીત પ્રથમ કોણે કરી, નંદકુંવરની સાથે? મન કહે છે કે આંખ, તેં એમને પહેલાં નીરખ્યાં ને પછી મનમાં પ્રેમ આગ લગાડી. તો આંખ કહે કે, વાત તારી સાચી કે મેં તને નંદકુંવરના દર્શન કરાવ્યાં, પણ પછી તો વધુમાં વધુ તારી પાસે જ – મનમાં રમમાણ – રહે છે ને! મન કહે કે, પણ નયનથી નયન ન મળે તો મનનેય ચેન ક્યાંથી મળે? આંખ કહે કે તું બેચેન હશે પણ હું તો દિનરાત આંસુ વહાવું છું. મન કહે કે બળું છું તો આંખથી આંસુ થ‍ઇ વહે છે. દયારામે કાવ્યમય આલેખન દ્વારા આ ઝઘડો “જમાવ્યો” છે! ને અંતે બંનેને એના નિરાકરણ માટે બુદ્ધિ પાસે મોકલ્યાં છે. તો બુદ્ધિ ઉકેલ આપે છે : મન, તું લોચનનો પ્રાણ છે, ને લોચન, તું મનનું શરીર! બંને એકમેકના સુખે સુખી અને દુ:ખે દુ:ખી થાવ છો. શ્રી કૃષ્ણ સાથે પ્રીત માટે તો બંને મહત્વનાં.

કવિકર્મની દ્દ્ષ્ટિએ, તાર્કિક દલીલો દ્વારા આગળ વધતા વિષયનું આ સમાપન દયારામની પ્રણય-ચાતુરીને ય પ્રગટ કરે છે.