Poetry
મથુરામાંથી શ્રી કૃષ્ણ પધાર્યા, પુરી દ્વારિકા વાસી;
સુદામે ગૃહસ્થાશ્રમ માંડ્યો, મન તેહનું સંન્યાસી.
પતિવ્રતા પત્ની વ્રતપાવન, પરમેશ્વર કરી પ્રીછે;
સ્વામીસેવાનું સુખ વાંછે, માયાસુખ નવ ઇચ્છે.
દશ બાળક થયાં સુદામાને, દુખ-દારિદ્રયે ભરિયાં;
શીતળાએ અમી-છાંટા નાખી, થોડે અન્ન ઊછરિયાં.
અજાચક-વ્રત પાળે સુદામા, હરિ વિના હાથ ન ઓડે;
આવી મળે તો અશન કરે, નહિ તો ભૂખ્યા પોઢે.
વલણ
પોઢે ઋષિ આણી, સુખ ન ઇચ્છે ઘરસૂત્રનું;
ઋષિપત્ની ભિક્ષા કરી લાવે, પૂરું પાડે પતિ ને પુત્રનું.
કડવું
શ્રી ગુરુદેવ શ્રીગણપતિ, સમરું અંબા સરસ્વતી,
પ્રબળ મતિ વિમળ વાણી પામીએ રે,
રમા-રમણ હ્યદેમાં રાખું, ભગવંત-લીલા ભાખું,
ભક્તિરસ ચાખું, જે ચાખ્યો શુકસ્વામીએ રે.
ઢાળ
શુકસ્વામી કહે: સાંભળ, રાજા પરીક્ષિત! પુણ્યપવિત્ર;
દશમસ્કંધ અધ્યાય એંશીમેં કહું સુદામાચરિત્ર.
સાંદીપનિઋષિ સુરગુર સરખા અધ્યાપક અનંત;
તેહને મઠ ભણવાને આવ્યા હળધર ને ભગવંત.
તેની નિશાળે ઋષિ સુદામો વડો વિદ્યાર્થી કહાવે;
પાટી લખી દેખાડવા રામ-કૃષ્ણ સુદામા પાસે આવે.
સુદામો, શામળ, સંકર્ષણ અન્નભિક્ષા કરી લાવે;
એકઠા બેસી અશન કરે તે ભૂધરને મન ભાવે.
સાથે સ્વર બાંધીને ભણતા, થાય વેદની ધુન્ય;
એક સાથરે શયન જ કરતા હરિ, હળધરને મુન્ય.
ચોસઠ દહાડે ચૌદ વિદ્યા શીખ્યા બંન્યો ભાઇ;
ગુરુસત ગુરુદક્ષિણામાં આપી વિઠ્ઠલ થયા વિદાય.
કૃષ્ણ-સુદામો ભેટી રોયા, બોલ્યા વિશ્વાધાર;
“મહાનુભાવ! ફરીને મળજો, માંગુ છું એક વાર.”
ગદ્ગદ કંઠે કહે સુદામો : “હું માગું, દેવ મુરારિ;
સદા તમારા ચરણ વિશે રહેજો મનસા મારી.”
Interpretation by Shri Tushar Shukla (In Gujarati)
આજે એક એવા કવિને યાદ કરીએ જેમણે આપણી માતૃભાષાનું ગૌરવ વધાર્યું છે. એ છે માણભટ્ટ પ્રેમાનંદ. ૧૭મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં પ્રેમાનંદે નગરચોકમાં માણ પર આંગળીઓ વડે તાલ નીપજાવતા આખ્યાન ગાયા. આ આખ્યાનોમાં આપણી જાણીતી પૌરાણિક કથાઓ જ હતી. પણ એની રજૂઆત નોખી હતી-અનોખી હતી. પ્રેમાનંદની રજૂઆતમાં એમની ભાષા પરની પકડ અને સમૃદ્ધ શબ્દભંડોળનો પરિચય મળે. અવાજની મદદથી પોતાના શ્રોતાઓ સમક્ષ દ્દ્શ્ય રચતાં પ્રેમનંદના સથવારે શ્રોતાઓ વિવિધ રસમાં સરી પડતાં. જનમનરંજન માટે હાસ્યરસ નીપજાવવા જતાં કેટલીક વાર એ સ્થૂળ હાસ્યમાં ય સરી જતાં. પણ એમનાં શ્રોતાઓ એમના પર મુગ્ધ રહેતા. આજે આ આખ્યાનની પરંપરા લગભગ લુપ્ત થવાને આરે છે.
ધાતુની બનેલી માણ પર, દસે આંગળીએ વેઢ પહેરીને વગાડતા વગાડતા વાત જણાવતા માણભટ્ટની ઓળખ સમા ધાર્મિકલાલ પંડ્યા વડોદરા ખાતે વસે છે. આખ્યાન સાહિત્ય સ્વરૂપમાં વિવિધ રાગમાં વહેતા પદોનો સમાવેશ થાય છે. એના પ્રકરણને “કડવું” કહે છે. એમના સુખ્યાત સુદામાચરિતમાંથી આ જાણીતો અંશ વાંચવાની શરૂઆત કરો તે પૂર્વે જણાવું કે આપણી ગુજરાતી ભાષાને સૌ પ્રથમ વાર નામ મળ્યું પ્રેમાનંદ કૃત “દશમસ્કંધ”માં – જ્યાં એમણે લખ્યું છે : “બાંધુ નાગદમણ હું, ગુજરાતી ભાષા”.
